Áng mây bồng bềnh trên vòm trời xanh thẳm,
con sóng bạc đầu thì thào trong biển biếc, một thân cây bé nhỏ mọc trước hiên
nhà, một đóa hoa tươi thắm nở ven đường, tất cả đều rất đẹp. Nhưng, nếu như thiếu
đi một tâm hồn thẩm mĩ, thì cho dù có bao nhiêu cảnh đẹp trước mắt, cũng không
thể nhìn thấy.
Chuyện kể rằng, một hôm, Tô
Đông Pha cùng Thiền sư Phật Ấn tĩnh tọa tham thiền, khi đứng dậy, Tô Đông Pha
quay sang Phật Ấn hỏi:
“Thiền sư, Ngài thấy tôi lúc ngồi thiền
giống cái gì?”
“Đại học sĩ giống như một ông Phật”, Phật
Ấn trả lời rồi hỏi lại: “Vậy Đại học sĩ thấy ta giống cái gì?”
“Thiền sư ngồi ngay ngắn bất động, giống
hệt một đống phân bò”, Tô Đông Pha nói.
Tình bạn giữa họ rất thân thiết, sâu sắc,
cũng là những người cùng sở thích; những lúc gặp nhau đối cơ, Tô Đông Pha thường
nằm ở thế hạ phong, nhưng không biết sao, lần này đã thắng, họ Tô mừng thầm
nghĩ vậy. Sau khi về đến nhà, Tô Đông Pha hớn hở đem chuyện ấy kể lại cho em
gái nghe, cứ ngỡ em gái sẽ phục tài đối cơ của mình, nào ngờ em gái nói:
“Anh trai ơi, anh đã bị thua rồi, lại
thua một cách thê thảm!”
“Anh sao lại thua được?” Tô Đông Pha
không hiểu và gặng hỏi.
“Trong tâm của Thiền sư có Phật, cho nên
thấy anh giống Phật”. Em gái họ Tô nói: “Trong tâm anh có phân bò, cho nên thấy
ai cũng giống như phân bò”.
Đây là câu chuyện mặc dù không
hẳn đã có thật, nhưng ý nghĩa của nó trái lại rất rõ ràng: người có lòng dạ
không ngay thẳng, thì nhìn thấy gì cũng “xiêu vẹo”, mọi người gọi loại người
này là “mắt phân bò” (ngưu phẫn nhãn).
Thẩm mĩ là một loại kinh nghiệm
đặc biệt, trong mĩ học gọi nó là kinh nghiệm thưởng thức cái đẹp (mĩ cảm), loại
kinh nghiệm này dĩ nhiên vắng bặt mọi dục niệm và hoạt động tâm lí suy xét trừu
tượng, trực tiếp dùng trực giác cảm nhận đối tượng. Thái độ thẩm mĩ là sự ngắm
nhìn diện mạo bên ngoài, không bám víu, không nắm bắt, vừa không mang theo những
ao ước chiếm hữu, cũng không đòi hỏi thực dụng.
Nhà mĩ học Trung Quốc Chu Quang
Tiềm (1897-1986) trong cuốn sách “Đàm mĩ” (nói về cái đẹp) từng đưa cây thông
ra làm ví dụ, giải thích rằng cơ quan cảm giác không thể hoàn toàn khách quan,
những hình ảnh và đồ vật mà mỗi người thường nhìn thấy, ít nhiều cũng mang theo
màu sắc chủ quan. Một nhà kinh doanh vật liệu gỗ, một nhà thực vật học và một
nhà nghệ thuật, những thứ mà trong mắt họ thấy mặc dù đều là một cây thông già,
nhưng tri giác (cảm nhận) của ba người về nó, trái lại là không giống nhau.
Nhà kinh doanh dùng tâm thái của
một người mưu cầu lợi nhuận, những thứ mà anh ta thấy được là kích cỡ, chất lượng,
thể tích gỗ, có thể tạo ra bao nhiêu sản phẩm, có thể kiếm được bao nhiêu tiền.
Nhà thực vật học thì chuyên chú vào việc nghiên cứu học thuật, những thứ mà anh
ta nhìn thấy là chủng loại, sinh thái của cây, cả đến tuổi tác của nó. Nhà nghệ
thuật thì dường như không quan tâm đến điều gì, ngoài thẩm mĩ; những thứ mà anh
ta nhìn được chỉ là một cây thông già cao vút đứng một mình trơ trọi giữa mênh
mông trời đất, những điều mà anh ta liên tưởng đến là hiên ngang kiên cường của
một đại trượng phu và phẩm cách cao vời của một sĩ quân tử. Bởi vì không mang
theo dục niệm và lợi lộc, cho nên không giống với thái độ thực dụng của người
thương nhân; do vì không tiến hành suy xét trừu tượng, cho nên cũng không giống
thái độ khoa học của học giả.
Trái đất là một tinh cầu vô
cùng mĩ lệ, trên cõi đời cũng ngập tràn sự vật tươi đẹp. Trời trong mây trắng,
non xanh nước biếc; trên bầu trời có nhật nguyệt tinh tú, dưới đất có cỏ biếc
hoa hồng; sáng có ánh bình minh rọi, chiều có ráng vàng soi, quả là đẹp vô
cùng! Giả như không có một tâm hồn thẩm mĩ, tất cả đều sẽ không thể nhìn thấy.
Nếu như có tâm hồn thẩm mĩ và tuệ nhãn, thì dù cho đối diện với tường vách sụt
lở, sương khói mịt mùng, cỏ dại điêu tàn, cũng có thể cảm nhận được vẻ đẹp thê
lương, khiến cho tâm hồn xao xuyến thương cảm.
Một chính nhân quân tử, nếu như
hiểu được thẩm mĩ, lấy tâm hồn thẩm mĩ bao bọc, che chở nhân sinh, dùng nhãn
quang mĩ học thưởng thức thế gian bao la vô tận, thì không chỉ hành tung quang
minh lỗi lạc, mà còn tỏa ra thần thái phong lưu nho nhã.
Đời người không chỉ phải sống
chân thật, sống không hổ thẹn với trời đất, mà càng phải sống cho thật đẹp, có
thể đầy đủ chân thiện mĩ, thì sinh mệnh càng thêm sáng sủa, cũng là cảnh giới
cao nhất mà đời người có thể hi vọng đạt được.
Thứ ba, ngày 22 tháng 2 năm 2011
Nguyễn Phước Tâm dịch
Nguồn: Tạp chí VHPG, số 124
http://vanhoaphatgiaoblog.com/cac-so-nam-2011/294-2
Nguyễn Phước Tâm dịch
Nguồn: Tạp chí VHPG, số 124
http://vanhoaphatgiaoblog.com/cac-so-nam-2011/294-2
Đăng nhận xét